มูลบทบรรพกิจ แบบเรียนหลวงเล่มแรกในสมัยรัตนโกสินทร์

          หนังสือแบบเล่าเรียนหลวงดังกล่าวนี้ เข้าใจกันว่าพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจาริยางกูร) อาจจะได้เค้าโครงมาจาก จินดามณี โดยคำว่า มูลบท ได้ใช้เรียกเป็นชื่อย่อของตำราเรียนทั้งห้าตอนนี้ ในเนื้อเรื่องแต่ละตอน จะมีเนื้อความสอนวิธีอ่าน และเขียนหนังสือไทย โดยหนังสือทั้ง 6 เล่ม ประกอบด้วย

          มูลบทบรรพกิจ ว่าด้วย สระ และพยัญชนะ  

          วาหะนิติ์นิกร ว่าด้วย อักษรนำ

          อักษรประโยค ว่าด้วย อักษรควบและการใช้บุรพบท กับ แก่ แต่ ต่อ

          สังโยคพิธาน ว่าด้วย พยัญชนะที่สะกดในมาตราแม่กน กก กด กบ

          ไวพจน์พิจารณ์ ว่าด้วย คำพ้องเสียง

          พิศาลการันต์ ว่าด้วยการใช้การันต์และการใช้วรรณยุกต์ ตรี จัตวา และไม้ไต่คู้ 

   ปกนอก และภาพพระยาศรีสุนทรโวหาร

          เนื้อหาของมูลบทบรรพกิจประกอบด้วย ปกนอกที่บอกข้อมูลรายละเอียดการพิมพ์ ถัดมามีภาพประกอบ 3 ส่วน ส่วนแรก คือภาพของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) ผู้แต่ง ส่วนที่สอง เป็นชุดพยัญชนะ 44 ตัว ก-ฮ พร้อมรูปภาพประกอบ ส่วนที่สาม เป็นภาพตัวพิมพ์พยัญชนะทั้ง 44 ตัวเรียงกันอีกครั้ง โดยแบ่งเป็นวรรค คือ ก-ง/ จ-ญ/ ฎ-ณ/ ด-ฟ และเศษวรรค ภ-ฮ เนื้อหาต่อมาคือที่มาของแบบเรียน ตามด้วยบทนำเป็นโคลงสี่สุภาพจำนวน 10 บท กล่าวถึงวัตถุประสงค์และบทไหว้ครู

ภาพชุดพยัญชนะ 44 ตัว ก-ฮ พร้อมรูปภาพประกอบ

          ตามด้วยเนื้อหาในแบบเรียนว่าด้วย สระ และพยัญชนะ เรียงพยัญชนะตามวรรคโดยเรียกว่าตอน แบ่งเป็น ตอน ก 7 ตอน จ 6 ตอน ฎ 6 ตอน ด 6 ตอน บ 8 ตอน ย 11 รวมเป็น 44 ตัวนี้ รวมเข้ากับสระเรียกว่าอักษร ต่อไปกล่าวถึงอักษรสูง อักษรกลาง และอักษรต่ำ เครื่องหมายต่างๆ และชื่อรูปสระ  เช่น “สระ อา  คือลากข้าง ... สระเอ  คือไม้นำอันหนึ่ง สระแอ คือไม้นำสองอัน”  

          ต่อไปเป็นการประสมพยัญชนะกลุ่มอักษรสูงกับสระให้อ่านไปจนครบทุกตัว แล้วให้ผันอักษรมีคำอธิบายสั้นๆ เมื่อผู้เรียนประสมพยัญชนะและสระในมาตราต่างๆ จนครบพยัญชนะแล้ว ก็ผันวรรณยุกต์ตามแบบอักษรสามหมู่จนครบอักษรทั้งหมด แล้วจึงต่อด้วยไม้ม้วน ไม้มลาย และอักษรนำ 

          พออ่านคล่องแต่ละมาตราแล้วจึงให้อ่านกาพย์พระไชยสุริยาตรงตามมาตรานั้นๆ เรียกว่า “คำกลอนสำหรับสอนอ่านเทียบ” ซึ่งทุกคำเป็นการผสมพยัญชนะกับสระเท่านั้น เมื่อมีการผสมแบบนี้เรียกว่า แม่ ก.กา แต่ถ้ามีตัวสะกดตั้งแต่แม่ กก จนถึงแม่เกย ก็จะมีคำอ่านเทียบเป็นแม่เป็นหมวดไปอีกจนจบเรื่องพระไชยสุริยา

ตัวอย่างหน้ามาตราตัวสะกดแม่ ก กา

          อนึ่ง กาพย์พระไชยสุริยานี้ สุนทรภู่แต่งขึ้นเมื่อประมาณ พ.ศ. 2383 - 2385 ขณะบวชเป็นพระอยู่ที่วัดเทพธิดาราม โดยแต่งเป็นกาพย์ซึ่งแทรกความรู้เกี่ยวกับภาษาไทย ในเรื่องของมาตราตัวสะกดแม่ต่างๆ เช่น แม่กก กง กน กด กบ และเกย เป็นต้น นอกจากนั้นยังสอดแทรกคติธรรมต่างๆ ที่เป็นประโยชน์ เมื่อนำมาใส่ไว้ในมูลบทบรรพกิจ จึงทำให้ผู้เรียนได้ทั้งการฝึกทักษะด้านภาษา และได้อ่านเรื่องราวต่างๆ ไปพร้อมกัน ทำให้เกิดความสนุกในการเรียน

          ถือได้ว่า มูลบทบรรพกิจ เป็นแบบเรียนภาษาไทยพื้นฐาน ซึ่งเมื่อเรียบจบจะสามารถอ่านและเขียนภาษาไทยขั้นต้นได้เป็นอย่างดี และเหมาะสำหรับให้ผู้สอนใช้เป็นแบบเรียนเบื้องต้น ดังโคลงในมูลบทบรรพกิจ ที่ว่า

          ซึ่งเมื่อพื้นฐานทางด้านภาษาแข็งแรงแล้วก็จะทำให้สามารถเรียนรู้ขั้นตอนต่อไปได้โดยง่ายและรวดเร็ว ว่ากันว่าการเรียนภาษาไทยที่มีพื้นฐานการแจกลูกสะกดคำผันวรรณยุกต์ตามแบบการสอนของมูลบทบรรพกิจเป็นแม่บทนั้น หากผู้เรียนฝึกฝนจนชำนาญตั้งแต่วัยอ่านออกเขียนได้ก็จะจดจำได้ติดตัวตลอดไปจนโต สามารถอ่านเขียนภาษาไทยได้อย่างคล่องแคล่วและถูกต้อง

          หลักสูตรการเรียนการสอนภาษาไทยนั้นมีการเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย แต่เรามักพบปัญหาว่า เด็กและเยาวชนจำนวนไม่น้อยไม่สามารถอ่านออกเสียง หรือสะกดคำในภาษาไทยบางคำได้ รวมไปถึงการสะกด การใช้สระ และการผันวรรณยุกต์ แม้ว่าภาษานั้นจะเป็นมรดกทางวัฒนธรรมที่มนุษย์สร้างขึ้น และสามารถปรับเปลี่ยน แปรผันไปตามวิถีของสังคม แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้เช่นกันว่า ภาษา ทั้งภาษาพูด และภาษาเขียน คือเครื่องมือสื่อสารที่สำคัญ การใช้ภาษาที่ถูกต้อง เหมาะสม จะช่วยสร้างความเข้าใจและสื่อความหมายได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น

          สำหรับผู้สนใจอยากลองศึกษาภาษาไทยจากแบบเล่าเรียนหลวงดังกล่าว หรือต้องการข้อมูลเกี่ยวกับประวัติศาสตร์การเรียนการสอนภาษาไทย สามารถดูข้อมูลเพิ่มเติมได้ที่ สื่อการเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ ‘ขุมทรัพย์ของแผ่นดิน’ ซึ่ง TK Park จัดทำขึ้น พบกับอีบุ๊ค มูลบทบรรพกิจ ฉบับพิมพ์เมื่อ พ.ศ.2472 พร้อมทั้งคำอธิบายขยายรายละเอียดต่างๆ เพื่อความเข้าใจได้ดียิ่งขึ้น 

ที่มา:

พระยาศรีสุนทรโวหาร(น้อย อาจารยางกูร). (2472). มูลบทบรรพกิจ.

สมเกียรติ คู่ทวีกุล.(2518). การวิเคราะห์ตำราภาษาไทยของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร). วิทยานิพนธ์ครุศาสตร มหาบัณฑิต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย 

คณะกรรมการจัดงานฉลองวันเถลิงถวัลยราชสมบัติ ครบ 100 ปี ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (2511). เอกสารเรื่อง จัดการศึกษา ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พระนคร: คุรุสภา.